De schaakdame duldt koningen aan zijde
VALENCIA - Precies 25 jaar na de bizarste tweekamp uit de geschiedenis van de WK schaken ontmoeten Anatoli Karpov en Gari Kasparov elkaar vandaag weer achter het schaakbord.
De Spaanse stad Valencia vormt het decor van de revanchematch en grijpt het evenement aan om zich aan de wereld te presenteren als de plek waar het moderne schaakspel is ontstaan. Met dank aan de koningin Isabella van Castilië (1451-1504).
Spaanse onderzoekers claimen een groot mysterie uit de geschiedenis van het schaakspel te hebben opgehelderd: de vraag waar en wanneer de nieuwe spelregel is ingevoerd die de dame op het schaakbord tot het machtigste stuk heeft gemaakt. Haar toegenomen kracht gaf het spel in de vijftiende eeuw een enorme dynamiek.
Het was een schok voor mensen die gewend waren aan het langzame speltype waarbij de dame maar één stapje mocht doen, net als de koning.
Het moderne spel van de late middeleeuwen is ook een stevige breuk met de Indiase oervorm van het schaken. Een bordspel waarin de strijd tussen twee legers werd nagebootst, met strijdwagens, olifanten, ruiters en voetvolk (boeren en soldaten, nu de pionnen). De koning, bijgestaan door de 'vizier', een Perzisch woord voor raadsheer of minister, voert de troepen aan. De vizier mag zich slechts op dezelfde manier als de koning voortbewegen (een stapje) en ontbeert dus een invloedrijke rol. Een vrouw ontbreekt op het toneel.
In de Middeleeuwen, als het schaakspel via Arabische veroveraars Europa bereikt, ondergaat de mannelijke figuur naast de koning een 'verbouwing'. De dame of koningin verschijnt op het bord, aanvankelijk nog zonder veel power.
De herkomst van het moderne schaak met de machtige dame bleef eeuwenlang een raadsel voor geschiedschrijvers. De standaardwerken van Murray en Van der Linde noemen als oorsprong het einde van de vijftiende eeuw en wijzen op Italië, Spanje of Frankrijk als waarschijnlijke bron, waarbij de voorkeur uit gaat naar Frankrijk. Specifieker konden ze niet zijn.
Onder de claim van de Spaanse onderzoekers, die zich al decennialang in het onderwerp vastbijten, ligt een stevig wetenschappelijk fundament. Als hun claim juist is, dan zijn alle bestaande historische werken als onjuist of in elk geval als onvolledig te beschouwen.
Geschiedschrijvers baseerden zich tot nu toe op de oudste documenten die over het schaakspel beschikbaar zijn: Lucena's Arte de Ajedrez (1497), het Göttinger Handschrift (begin 16e eeuw) en een Frans manuscript (1513).
De Spaanse onderzoekers beroepen zich op eerdere documenten: een schaakboek uit 1495 en een gedicht uit 1475 of 1476. Hun conclusie: de wijziging van de spelregel is een eerbetoon aan de Spaanse koningin Isabella van Castilië, ook wel la Católica genoemd.
Aan het eind van de vijftiende eeuw is zij de machtigste vrouw van Europa. De nieuwe dominante rol van de schaakdame weerspiegelt het vastberaden optreden van deze Spaanse heerseres. Isabella huwde koning Ferdinand in 1469, na haar kroning tot koningin in 1474 kreeg ze meer macht dan haar man. Dat moet het sein zijn geweest tot de opwaardering van de dame in het schaakspel.
Komende dagen triomferen niet oude schaakhelden in Valencia, maar Spaanse wetenschappers: de hoofdstukken over de geschiedenis van het moderne schaken kunnen herschreven worden.
Karpov (58) en Kasparov (46) speelden van 1984 tot 1990 144 partijen tegen elkaar om de wereldtitel. Kasparov was de sterkste: 73-71. Beiden hebben hun carrière beëindigd en zijn in de politiek gestapt. (WIM VAN DER WIJK)