In haar precaire, maar ook sensuele vrouwenportretten ontleedt kunstenaar Ruthi Helbitz Cohen de condition féminine

Staand bovenaan de keldertrap kun je ze al horen. Uit het middeleeuwse keldergewelf van Dat Bolwerck in Zutphen klinken zachtjes twee vrouwenstemmen, ze spreken Hebreeuws. Er zit een ritme in de klanken: de ene stem herhaalt ietwat aarzelend wat de ander zojuist trefzeker heeft gezegd.

Het geluid is afkomstig vanuit een katheder waarop geen boek ligt, maar waarop een video van een boek wordt geprojecteerd. Twee handen bladeren door een knip-en-plakwerk van Hebreeuwse teksten, wijzend op dat wat klaarblijkelijk wordt voorgelezen. Visueel interessanter wordt het aan de andere kant van de kelder. Recht tegenover de katheder hangt een tiental tekeningen met grillig gevormde naakte vrouwfiguren, hun blikken gericht naar de bron van het geluid, als geduldige toehoorders. Bij elkaar doen de ingrediënten van deze nieuwste installatie van Ruthi Helbitz Cohen (1969) denken aan een geheimzinnige rituele inwijding. Maar tot wat?

De eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van de Israëlische kunstenaar is verspreid over maar liefst drie kunstinstellingen – behalve in Zutphen is momenteel ook werk in Museum de Fundatie in Zwolle te zien, en afgelopen najaar werd haar werk getoond in de Utrechtse Moving Gallery. Die bestaat vooral uit indrukwekkende schilderingen op papier met ietwat griezelige, maar ook zeer krachtige en bij vlagen zelfs sensuele vrouwen. Daarin ontleedt ze naar eigen zeggen de ‘condition féminine’, oftewel de vrouwelijke ervaring.

Dat die vol tegenstrijdigheden zit en vaak ingewikkeld is, blijkt hier ook uit het groepje ‘toehoorders’ in de kelder. Pas van dichtbij valt op dat elke tekening bestaat uit meerdere vellen papier, precair aan elkaar gelijmd of juist grof bijeengehouden met schilderstape. Het voelt alsof de lichaamsdelen elk moment uiteengereten kunnen worden.

Kwetsbaar en poreus

Met deze hardhandige omgang stelt Helbitz Cohen het lichaam voor zoals het in feite is: een kwetsbaar en poreus geval, gepokt en gemazeld door het leven, en ook: vol allerhande lichaamsvocht. Elk figuur lijkt een opeenstapeling van vlekken. Voor de kunstenaar zijn die als levenservaringen: ‘Een vlek is als een overblijfsel van een herinnering, de getuige van een misdaad tegen het lichaam’. Desondanks zijn de vlekkerige naakten ook wonderschoon. Ze doen denken aan het werk van de Weense expressionist Egon Schiele, die het menselijk lichaam eveneens als sensueel en grotesk tegelijk voorstelde.

Toch gaat de ‘vrouwelijke conditie’ voor Helbitz Cohen verder dan alleen het lichamelijke. Wat we volgens haar nodig hebben is een update van verouderde vrouwelijke rolmodellen. Zo ook in de video. Hier klinken Bijbelse passages uit het Boek van Ruth over Naomi, een oude wijze vrouw, die een jonge Ruth moreel de weg wijst. Een lerares Bijbelse zang draagt de tekst voor, en de dochter van de kunstenaar volgt in haar voetsporen. De naam van Helbitz Cohens dochter? Naomi.

In het echte leven zijn de rollen dus precies omgedraaid. De kunstenaar husselde de zinnen van het oorspronkelijke verhaal tot een eigen versie, waarin de band tussen een moeder en haar dochter centraal staat. Ook zonder kennis van het Hebreeuws voel je dat hier belangrijke levenslessen van vrouw op vrouw worden doorgegeven, waarbij het lichaam onlosmakelijk verbonden is met de tekst die zij uitspreekt. Of zoals de kunstenaar zegt: ‘Als Ruth moest ik dealen met mijn roots’.

Die wortels traden de afgelopen maanden natuurlijk ook op een andere manier naar de voorgrond: haar presentatie in Museum de Fundatie opende twee weken na het begin van de oorlog in Gaza. Als reactie besloot ze het werk Veil of Tears uit 2015, een gordijn van papieren tranen gemaakt met Palestijnse en Joodse vrouwen, open te stellen voor nieuwe inbreng: op ‘tranen’ die ter plekke worden toegevoegd kunnen bezoekers hun eigen herinneringen, ervaringen of gemoedstoestand delen – niet alleen als vrouw maar als mens.